Faktura VAT jest jedynym z podstawowych dokumentów rozliczeniowych w obrocie gospodarczym. Choć jej funkcjonowanie opiera się na normach prawa podatkowego, to bez wątpienia wywołuje ona również rozmaite skutki na gruncie prawa cywilnego. W artykule omawiamy, w jaki sposób sądy powszechne oceniają znaczenie prawne faktury VAT w postępowaniu cywilnym.
Czy faktura VAT może zostać uznana za dokument urzędowy?
W praktyce procesowej niejednokrotnie zdarza się, że strony sporu uznają fakturę VAT za wystarczający dowód dochodzonych roszczeń i nie dostarczają dodatkowych dowodów na ich potwierdzenie.
Niektórzy uczestnicy postępowania, w szczególności nie reprezentowani przez profesjonalnych pełnomocników, traktują więc fakturę VAT jako dowód, któremu należy nadać szczególną moc dowodową. Czy takie stanowisko jest jednak uzasadnione na gruncie przepisów prawa?
Zgodnie z podstawową zasadą postępowania cywilnego, sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału (art. 233 § Kodeksu postępowania cywilnego[1]). W polskim systemie prawnym obowiązuje więc zasada równości dowodów, według której żadna kategoria dowodów nie jest uprzywilejowana i nie posiada szczególnej mocy dowodowej nadanej przez ustawę.
Częściowym odstępstwem od powyższej reguły jest jednak kategoria dowodów z dokumentów urzędowych. Zgodnie z art. 244 § 1 k.p.c., dokumenty urzędowe, sporządzone we wskazanej przez prawo formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone. Dokumenty urzędowe korzystają więc w ograniczonym zakresie z domniemania prawdziwości[2].
Jak wskazuje J. Sadomski, „Dokument urzędowy korzysta z dwóch domniemań prawnych – domniemania autentyczności (prawdziwości) oraz domniemania zgodności z prawdą (rzeczywistym stanem rzeczy) treści dokumentu urzędowego. Pierwsze z tych domniemań przewidziane zostało w art. 252 k.p,c,, drugie wynika wprost z treści art. 244 § 1 k.p.c. Sąd w postępowaniu cywilnym związany jest tymi domniemaniami, tak długo, jak długo nie zostaną one obalone (art. 234 k.p.c.). Obydwa domniemania mają więc charakter wzruszalny (preasumptiones iuris tantum)”.
Czy faktura VAT korzysta więc z domniemania prawdziwości zawartych w niej danych? Sąd Najwyższy w kategorycznie sposób odmawia nadania fakturze VAT statusu dokumentu urzędowego. W postanowieniu Sądu Najwyższego – Izby Cywilna z dnia 5 lipca 2019 r., IV CSK 625/18, stwierdzono, że faktura VAT jest dokumentem techniczno-rozliczeniowym pełniącym jedynie rolę dokumentu prywatnego, a zatem takiego, który w żadnym stopniu nie korzysta z domniemania prawdziwości wskazanego w przepisach k.p.c.
Czy faktura VAT ma szczególną moc dowodową?
Jak należy zatem interpretować rolę faktury VAT w postępowaniu cywilnym, biorąc pod uwagę fakt braku przyznania jej waloru dokumentu urzędowego?
Sąd Najwyższy szczegółowo odniósł się do tego zagadnienia w wyroku z dnia 6 lipca 2023 r., sygn. I CSK 5820/22, wskazując, że „Na gruncie przepisów postępowania cywilnego nie ma podstaw, aby nadawać fakturze moc dowodową inną niż jakimkolwiek innym dokumentom. Wyłącznie na podstawie faktury VAT nie sposób ustalić, że strony łączyła umowa określonej treści, jak i tego, czy i w jakim zakresie umowa ta została zrealizowana. Nigdy zatem faktura VAT nie będzie wyłącznym dowodem uzasadniającym roszczenie”.
W ocenie Sądu Najwyższego, treść umowy zawartej pomiędzy stronami, jak również jej wykonanie przez strony nie jest więc udowodnione za pomocą samej faktury VAT. Dlatego też wierzyciel, chcąc udowodnić przed sądem zasadność dochodzonego roszczenia, musi wykazać zawarcie oraz treść umowy, jak również spełnienie przez siebie świadczenia, za pomocą dodatkowych środków dowodowych, a nie wyłącznie fakturą VAT.
Odnosząc się zaś do kwestii prawdziwości informacji zawartych w fakturze VAT, Sąd Najwyższy zaznaczył, że sąd może zdecydować o odmowie uznania poszczególnych faktów, które strona chciałaby wywodzić z faktury VAT:
„Podobnie jak w wypadku innych dowodów, sąd ocenia, czy dowód ten ze względu na jego indywidualne cechy i okoliczności obiektywne zasługuje na wiarę, czy nie. Wynikiem tej oceny jest przyznanie lub odmówienie dowodowi z dokumentu waloru wiarygodności, ze stosownymi konsekwencjami w zakresie jego znaczenia dla ustalenia podstawy faktycznej orzeczenia”.
Konkludując, Sąd Najwyższy wskazał, że do faktur VAT, pomimo obowiązku odzwierciedlania w nich rzeczywistych zdarzeń gospodarczych z perspektywy prawa podatkowego, nie ma zastosowania domniemanie zgodności z prawdą zawartych w niej danych. Sąd powinien więc oceniać wiarygodność danych zawartych w fakturze na podstawie wskazań zawartych w art. 233 § 1 k.p.c.
Czy faktura może zawierać dodatkowe oświadczenia istotne z punktu widzenia prawa cywilnego?
Jak już wcześniej wskazano, faktura VAT funkcjonuje w obrocie gospodarczym w oparciu o normy prawa podatkowego, jednak może wywoływać rozmaite skutki na gruncie prawa cywilnego.
Charakter cywilnoprawny faktury VAT nie wynika jednak z nadania jej szczególnego znaczenia na gruncie prawa cywilnego (materialnego), a z uwagi na fakt, że faktura VAT może być nośnikiem oświadczeń woli.
Według ugruntowanej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, faktura VAT może zawierać oświadczenia woli strony, która ją wystawiła, przy czym oświadczeniem takim może być zarówno wezwanie do zapłaty, jak i uznanie niewłaściwe długu lub pokwitowanie (zob. postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 lipca 2019 r., IV CSK 625/18, Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 6 lipca 2023 r., I CSK 5820/22).
Jak wskazuje się w doktrynie prawniczej, uznanie faktury VAT za wezwanie do zapłaty może mieć niebagatelne znaczenie w kontekście danej sprawy[3]. Doręczenie przyszłemu pozwanemu faktury VAT zawierającej jednocześnie wezwanie do zapłaty, przy spełnieniu warunków wskazanych w art. 455 kodeksu cywilnego[4], może bowiem powodować przekształcenie zobowiązania bezterminowego w zobowiązanie terminowe. W kontekście postępowania cywilnego, taka zmiana pozwala natomiast na naliczenie przez powoda odsetek ustawowych za opóźnienie od wcześniejszego terminu.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2001 r., I CKN 323/99, stwierdzono, że „Ze względu na zamieszczenie w fakturach wystawionych przez powódkę i doręczonych pozwanej wzmianki termin płatności 25 dni od odbioru (wysyłki) towaru można było dokumenty te – ze względu na ich formę i treść – uznać za wezwania dłużnika do zapłaty w rozumieniu art. 455 k.c.”.
Sąd Najwyższy potwierdza więc, że faktura VAT może pełnić rolę nie tylko dokumentu prywatnego potwierdzającego pewne zdarzenie gospodarcze, ale również wezwania do zapłaty. To ważne rozróżnienie, które pozwala w pewnych okolicznościach traktować fakturę VAT również jako środek dowodowy potwierdzający twierdzenia strony o istnieniu roszczenia.
Podsumowanie
Niniejszy wpis nie wyczerpuje w pełni tematyki roli, jaką faktura VAT może pełnić na gruncie prawa i postępowania cywilnego. Ciekawe w tym zakresie są szczegółowe uwagi Sądu Najwyższego dotyczące uzależnienie zapłaty całości należnego wynagrodzenia od warunku w rozumieniu art. 89 k.c. (zob. np. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 2 czerwca 2021 r., II CSKP 7/21). Niemniej, wpis ten dokonuje przeglądu najbardziej podstawowych kwestii związanych z charakterem faktury VAT na gruncie postępowania cywilnego.
Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem, faktura VAT nie jest objęta domniemaniem prawdziwości (charakterystycznym dla dokumentów urzędowych) ani nie może stanowić samodzielnego dowodu istnienia stosunku prawnego lub wykonania świadczenia jednej ze strony.
W określonych okolicznościach można jednak przypisać jej znaczenie materialnoprawne, gdyż faktura jako dokument prywatny może być nośnikiem oświadczeń woli podmiotów prawa cywilnego.
[1] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1550 z późn. zm. (dalej: „k.p.c.)>
[2] T. Szanciło (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Komentarz. Art. 1–45816. Tom I. Wyd. 2, Warszawa 2023.
[3] M. Ziemniak, Faktura w prawie i postępowaniu cywilnym. Uwagi na tle orzecznictwa sądowego, Kwartalnik Radca Prawny, Nr 2(23)2020.
[4] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1061 z późn. zm. (dalej: k.c.).
Autor: Sebastian Rosłon, Aplikant radcowski
