W branży budowlanej wypadki przy pracy zdarzają się stosunkowo często, co wynika przede wszystkim z charakteru czynności wykonywanych przez pracowników fizycznych na budowie oraz infrastruktury stosowanej w procesie budowlanym. Uczestnicy procesu budowlanego mają obowiązek zapewnić jak najbardziej bezpieczne i higieniczne warunki pracy na budowie. Pod względem techniczno-organizacyjnym koniecznym jest odpowiednie zagospodarowanie granic budowy (stosowne ogrodzenie terenu i jego oznakowanie), jak również stosowne przeszkolenie pracowników, przygotowanie instrukcji, planów, które zagwarantują sprawne wykonanie robót budowlanych, przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia wszystkich pracowników. W razie niedochowania tych wymogów, pracodawcy narażają się na odpowiedzialność karną. Przypisanie odpowiedzialności za wypadek na budowie rodzi wiele problemów praktycznych, z uwagi na fakt, że obowiązki pracodawcy związane z zapewnieniem bezpiecznych i higienicznych warunków pracy są podzielone na szereg podmiotów, które przy realizacji konkretnej inwestycji budowlanej łączą różne stosunki prawne. Szczegółowo omawiamy te zagadnienia w niniejszym artykule.
Kogo i co chroni prawo?
Na gruncie art. 220 Kodeksu karnego (k.k.), dobrem chronionym jest prawo pracowników do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, które jest unormowane w art. 66 ust. 1 Konstytucji RP. Konkretyzacją normy konstytucyjnej zgodnie z treścią art. 220 k.k. jest prawo pracownika do świadczenia pracy w warunkach gwarantujących bezpieczeństwo i higienę(1). Ubocznym dobrem chronionym jest życie oraz zdrowie pracownika (2).
W doktrynie prawniczej dominujący pozostaje pogląd, zgodnie z którym przedmiotem ochrony art. 220 k.k. są prawa osób pozostających wyłącznie w stosunku pracy (art. 22 § 1 k.p.)(3). Objęcie ochroną osób pozostających w stosunku pracy przez art. 220 k.k. nie oznacza, że osoby wykonujące roboty budowlane na podstawie innego stosunku prawnego niż stosunek pracy nie są objęte ochroną prawnokarną.
W takich przypadkach Ustawodawca przewidział odpowiedzialność za przestępstwo z art. 160 k.k., wobec którego art. 220 k.k. jest lex specialis(4).
Kto jest odpowiedzialny za ochronę pracowników na budowie? Jakie działanie podlegają ocenie?
Czynnością sprawczą przestępstwa z art. 220 k.k. w ramach wykonywania robót budowlanych jest niedopełnienie przez osoby sprawujące nadzór na budowie obowiązków dotyczących przestrzegania zasad BHP.
Zachowanie sprawcy może polegać na zaniechaniu dokonania konkretnych działań (np. niesporządzenie planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, niezabezpieczenie rusztowania, brak ogrodzenia terenu budowy), ale również nienależytym wykonaniu konkretnych obowiązków (np. niewłaściwe zorganizowanie procesu budowlanego, niepełne przeszkolenie pracowników).
W zakresie wykonywania robót budowlanych obowiązki z zakresu BHP wynikają przede wszystkim z działu X Kodeksu pracy, Ustawy prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. oraz przepisów Rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych z dnia 6 lutego 2003 r. (dalej jako: „Rozporządzenie”).
Warto zwrócić uwagę, że w ramach wykonywania robót budowlanych za czynność sprawczą objętą dyspozycją art. 220 k.k. może być uznane zarówno niezastosowanie konkretnych przepisów prawnych dotyczących zasad BHP, a także niedochowanie należytej staranności wymaganej w danych okolicznościach(5).
Skutkiem przestępstwa z art. 220 k.k. jest bezpośrednie narażenie pracownika na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, przy czym ustawodawca nie określił definicji legalnej „bezpośredniości” wspomnianego niebezpieczeństwa.
Należy zatem przyjąć, że są to wszystkie przypadki w ramach wykonywania robót budowlanych, w których zachodzi wysoki stopień prawdopodobieństwa wystąpienia utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu(6).
W orzecznictwie sądów powszechnych za takie bezpośrednie niebezpieczeństwo zostało uznane np.:
- brak zabezpieczenia węzła betoniarskiego i dopuszczenie osoby nieodpowiednio przeszkolonej do pracy w tym zakresie;
- brak zapewnienia odpowiednich środków chroniących przed upadkiem z wysokości w postaci uprzęży i podsystemów łącząco- amortyzujących;
- dopuszczenie pracowników do pracy na wysokości bez właściwych badań lekarskich;
- brak odpowiedniego oznakowania szachtów windowych i wentylacyjnych;
- dopuszczenie do użytkowania rusztowań niezgodnych z instrukcją producenta;
- zaniechanie udzielenia pracownikom instruktażu określającego bezpieczny sposób zdejmowania plandek i montażu elementów świetlików dachowych;
- dopuszczenia do wykonywania robót budowlanych pracowników niespełniających wymogów do pracy przy urządzeniach pod wysokim napięciem;
- brak sprawowania osobistego nadzoru nad pracami przy wykopie kanalizacji;
- niezapewnienie prawidłowego nadzoru nad prowadzonymi robotami demontażowymi starych instalacji technologicznych w zakresie niewyznaczenia braku wyznaczenia kierownika budowy(7).
Związek przyczynowy między zdarzeniem a narażeniem na niebezpieczeństwo, przyczynienie się pracownika
Analizując konkretne zdarzenia (wypadek) na budowie niezwykle istotne jest to, że przypisanie odpowiedzialności z art. 220 k.k. jest możliwe tylko gdy występuje związek przyczynowy pomiędzy niedopełnieniem obowiązku w zakresie BHP, a skutkiem w postaci narażenia pracownika na niebezpieczeństwo(8).
Organy ścigania, gromadząc materiał dowodowy dotyczący wypadku na budowie, powinny ustalić czy zachowanie osoby nadzorującej prace na budowie naraziło pracownika na niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Przestępstwo z art. 220 § 1 k.k. ma bowiem charakter materialny (tzw. skutkowy).
Oceniając powyższy związek, należy również wziąć pod uwagę możliwe przyczynienie się pracownika do powstania zagrożenia, zwłaszcza jeżeli przyczynienie się również nosiło cechy naruszenia obowiązków wynikających z zasad BHP(9).
Jeżeli w danym przypadku mamy do czynienia wyłącznie z samym naruszeniem obowiązków z zakresu BHP przez osobę nadzorującą pracę na budowie, które nie spowodowało niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pracownika, to taki czyn stanowi wykroczenie z art. 283 § 1 k.p., a w przypadku gdy miało charakter zachowania uporczywego lub złośliwego – przestępstwa z art. 218 § 1 k.k.(10).
Zasadą jest, że każde niedopełnienie obowiązku przez osobę odpowiedzialną za BHP stanowi naruszenie praw pracownika wynikających ze stosunku pracy i musi być odpowiednio sankcjonowane(11).
Osoby odpowiedzialne za BHP w ramach wykonywania robót budowlanych
Podstawowe regulacje dotyczące obowiązku przestrzegania zasad BHP zostały uregulowane w Kodeksie pracy (art. 207 k.p. i nn.) Z treści przepisu art. 207 k.p. wynika, że podmiotem odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy jest pracodawca.
Biorąc pod uwagę specyfikę branży budowlanej, Ustawodawca unormował szczegółowe obowiązki dotyczące zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy na budowie w Rozporządzeniu.
Z treści Rozporządzenia wynika jednoznacznie, że w ramach wykonywania robót budowlanych, odpowiedzialność dotycząca przestrzegania i realizowania zasad BHP została przerzucona z pracodawcy na osoby bezpośrednio zaangażowane w cały proces budowy.
Przykładowo:
- inwestor jest odpowiedzialny za zorganizowanie procesu budowlanego z uwzględnieniem wszystkich zasad BHP, powołania kierownika budowy i opracowania wraz z nim planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz do zawiadomienia właściwego Inspektora pracy o zamiarze rozpoczęcia wykonywania robót budowlanych;
- przed przystąpieniem do wykonywania robót budowlanych wykonawca ma obowiązek opracowania instrukcji bezpiecznego ich wykonywania oraz do zaznajomienia z tą instrukcją wszystkich pracowników, którzy będą wykonywać czynności na budowie.
Warto mieć na uwadze, że w § 4 Rozporządzenia wskazano, że uczestnicy procesu budowlanego współdziałają ze sobą w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w procesie przygotowania i realizacji budowy.
Jednocześnie, w § 5 Rozporządzenia bezpośredni nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy na stanowiskach pracy w ramach wykonywanych robót budowlanych został powierzony kierownikom robót oraz mistrzom budowlanym.
W praktyce, powyższe regulacje potwierdzają, że podmiotem przestępstwa z art. 220 § 1 i § 2 k.k. może być szereg osób, które są współodpowiedzialne za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków w procesie przygotowania i realizacji robót budowlanych.
W literaturze przedmiotu podkreśla się jednocześnie, że sprawcą czynu zabronionego z art. 220 k.k. może być w zasadzie każda osoba, która w ramach przysługujących jej kompetencji nadzorczo-kontrolnych jest uprawniona do wpływania w sposób władczy na warunki bezpieczeństwa i higieny pracy(12).
Nie ulega zatem wątpliwości, że przy analizie znamion przestępstwa z art. 220 § 1 i § 2 k.k. należy każdorazowo uwzględniać regulację art. 2 k.k., zgodnie z którą za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie odpowiada ten tylko, na kim ciążył szczególny, prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi(13) .
Tym samym od strony podmiotowej sankcją karną objęte są osoby bezpośrednio odpowiedzialne za BHP w procesie budowlanym, które posiadają stosowne uprawnienia do kształtowania regulacji dotyczących tychże kwestii, jak również mają możliwość podejmowania władczych decyzji, które minimalizują ryzyko wystąpienia wypadków.
Często jednak przypisanie odpowiedzialności za wypadek na budowie jest problematyczne ze względu na fakt, iż podział obowiązków związanych z zapewnieniem bezpiecznych i higienicznych warunków pracy jest podzielony na szereg podmiotów, które przy realizacji konkretnej inwestycji budowlanej łączą różne stosunki prawne.
W wyroku Sądu Najwyższego z 19 lutego 2012 r., sygn. akt: IV KK 216/12, wskazano, że cyt. „Podmiotem przestępstwa z art. 220 § 1 KK jest jedynie osoba odpowiedzialna za przestrzeganie bezpieczeństwa i higieny pracy, a więc może być nim nie tylko kierownik zakładu pracy, ale również każda inna osoba kierująca pracownikami (art. 212 KP), a nawet osoby pełniące funkcje kontrolne i nadzorcze z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, nawet jeżeli nie pozostają w strukturze organizacyjnej zakładu pracy. Istotne przy tym jest, że każda z odpowiedzialnych osób odpowiada za własne zachowania, niezależnie od odpowiedzialności innych osób, gdyż „prawu karnemu obca jest konstrukcja ponoszenia odpowiedzialności za kogoś„.
Podsumowując: warunkiem poniesienia odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 220 k.k. w ramach wykonywania robót budowlanych jest wyraźne przyznanie konkretnym osobom obowiązków z zakresu BHP. Tym samym obejmuje ona w zasadzie wszystkie osoby, które są zaangażowane w konkretny proces budowlany od strony zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy.
Narażenie życia i zdrowia pracowników – zamiar umyślny i nieumyślny
Warto również wspomnieć, że przestępstwo z art. 220 k.k. można popełnić zarówno umyślnie w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym (§ 1), jak i nieumyślnie (§ 2).
Do nieumyślnej realizacji znamion dochodzi wówczas, gdy sprawca, mając świadomość niedopełnienia ciążących na nim obowiązków z zakresu BHP, nie przewiduje, że łączyć się to będzie ze sprowadzeniem bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia konkretnego pracownika(14).
Odpowiedzialność karna osób nadzorujących pracę w ramach wykonywania robót budowlany jest rygorystyczna, sankcjonuje bowiem zachowania umyślne, jak i nieumyślne.
Istotnym aspektem odpowiedzialności karnej z art. 220 § 2 k.k. jest to, czy skutkiem wypadku jest nieumyślne spowodowanie śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W takiej sytuacji konieczne będzie zastosowanie tzw. kumulatywnej kwalifikacji z przepisami określającymi czyny zabronione przeciwko życiu i zdrowiu (art. 155 k.k., 156 § 2 k.k. i art. 157 § 3 k.k.)(15).
Jeżeli skutek niedopełnienia obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu objęty jest umyślnością, w takich przypadkach zachowanie sprawcy kwalifikowane jest wyłącznie z art. 148 k.k. lub art. 156 § 1 k.k.(16).
Wyłączenie karalności
Przepis art. 220 § 3 k.k. dopuszcza możliwość zastosowania instytucji czynnego żalu, a więc odstąpienia od karalności czynu zabronionego. Warunkiem zastosowania tej instytucji jest dobrowolne podjęcie działań przez sprawcę, które uchylają grożące niebezpieczeństwo. Uchylenie niebezpieczeństwa musi być skuteczne(17).
W doktrynie wskazuje się na brak istotności motywacji sprawcy. Uchylenie od grożącego niebezpieczeństwa może dotyczyć zarówno obawy przed poniesieniem odpowiedzialności karnej, jak również zewnętrznych nacisków innych współpracowników. Warto zwrócić uwagę, iż bez znaczenia pozostaje również to, czy sprawca uchylił grożące niebezpieczeństwo osobiście, czy też dokonał tego, posługując się innymi współpracownikami(18).
Wyłączenie karalności w oparciu o art. 220 § 3 k.k. nie nastąpi jednak, gdy doszło do ziszczenia się skutku w postaci śmierci albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pracownika, chociażby sprawca czynił bezskuteczne starania o jego uchylenie(19).
Czynności zapobiegające wypadkom
Nie ulega wątpliwości, iż wykonywanie robót budowlanych zgodnie z zasadami BHP minimalizuje ryzyko wystąpienia wypadków. Dlatego niezwykle ważne jest, aby rozpoczęcie prac nad konkretną inwestycją budowlaną poprzedzało właściwe i rzetelne przygotowanie środków ochrony oraz przeszkolenie pracowników wykonujących prace budowlane.
Możliwości zminimalizowania liczby wypadków w trakcie wykonywania robót budowlanych mogą zapobiec następujące czynności:
- szczegółowe opracowanie instrukcji i procedur BHP oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia;
- odpowiednie zabezpieczenie miejsc związanych z pracą na wysokości;
- właściwe oznakowanie i oświetlenie stref niebezpiecznych;
- zabezpieczenie budowy przed dostępem osób trzecich;
- rzetelne przeszkolenie pracowników wykonujących roboty budowlane;
- zapewnienie pracownikom odpowiedniej odzieży ochronnej;
- regularne przeglądy sprzętu i maszyn;
- regularne monitorowanie postępów prac oraz przestrzegania standardów bezpieczeństwa;
- szczegółowa organizacja ruchu maszyn i pojazdów na placu budowy;
- monitorowanie warunków atmosferycznych i rozważne podejmowanie decyzji o podjęciu prac w warunkach ekstremalnych(20).
Podsumowując, każdy pracodawca zaangażowany w proces budowlany powinien być świadomy, jakie zagrożenia związane są z w wykonywaniem robót budowlanych. Jednocześnie celem zminimalizowania ryzyka wystąpienia wypadków i obciążenia odpowiedzialnością karną pracodawców za ich wystąpienie, należy każdorazowo przygotować zbiór wewnętrznych procedur BHP zgodnych z wytycznymi określonymi przez przepisy prawa oraz zapewnić cykliczne szkolenia dla pracowników.
Zachęcamy do kontaktu z naszymi ekspertami, a także do zapoznania się z pełnym zakresem naszego wsparcia dla pracodawców>
Autor: Jakub Woźniak, associate
Przypisy
(1) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2024.
(2) P. Daniluk, Narażenie pracownika, s. 175 oraz E. Tkaczyk, Bezpieczne i higieniczne warunki pracy, s. 44.
(3) Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 15 grudnia 2005 r., sygn.. akt I KZP 34/05.
(4) Daniluk P. (2011) Narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wskutek niewypełnienia obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za BHP, „Monitor Prawa Pracy”, nr 4.
(5) P. Daniluk, Narażenie pracownika, s. 175 oraz E. Tkaczyk, Bezpieczne i higieniczne warunki pracy, s. 44.
(6) Por. P. Daniluk, Stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączająca bezprawność karną czynu, Studia Prawnicze Nr 2/2007, s. 105–108 i cytowana tam literatura.
(7) Opracowanie własne na podstawie orzecznictwa: Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 13 lipca 2022 r., sygn. II KK 257/22, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2023 r., sygn. II KS 8/23, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2016 r., sygn. IV KK 345/15, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2017 r., sygn. IV KK 104/17, Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2013 r. sygn. IV KK 216/12, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 października 2009 r., sygn. II KK 97/09, Wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce z dnia 11 września 2013 r., sygn. II Ka 163/13, Wyrok Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim z dnia 15 października 2013 r. sygn. IV Ka 362/13.
(8) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 06 maja 2002 r., sygn. akt: IV KKN 352/98.
(9) Ibidem.
(10) Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 06 października 2009 r., sygn. akt: II KK 97/09.
(11) W. Wróbel [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, red. A. Zoll, Warszawa 2017, art. 220.
(12) Daniluk P. (2011) Narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wskutek niewypełnienia obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za BHP, „Monitor Prawa Pracy”, nr 4.
(13) D. Tokarczyk [w:] Komentarz do niektórych przepisów ustawy – Kodeks karny [w:] Przestępstwa i wykroczenia związane z zatrudnieniem. Komentarz, Warszawa 2021, art. 220.
(14) W. Wróbel [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, red. A. Zoll, Warszawa 2017, art. 220.
(15) Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 1982 r., sygn. akt: Rw 440/82.
(16) W. Radecki, w: A. Wąsek, KK. Komentarz, t. 1, 2006, s. 1235 –1236; W. Świda, w: I. Andrejew, W. Świda, W. Wolter, KK. Komentarz
(17) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2024
(18) Daniluk P. (2011) Narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu wskutek niewypełnienia obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za BHP, „Monitor Prawa Pracy”, nr 4.
(19) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2024
(20) https://www.ciop.pl/CIOPPortalWAR/appmanager/ciop/pl?_nfpb=true&_pageLabel=P640129441340352936100&html_tresc_root_id=13914&html_tresc_id=25536&html_klucz=13914&html_klucz_spis=, https://majewski-budownictwo.pl/najczestsze-wypadki-na-budowie/ (źródło opracowania).
